CRT अथवा kinescope TV इति टीवी अस्ति यः चित्रं प्रदर्शयितुं कैथोड रे ट्यूब (CRT) अथवा CRT (Cathode Ray Tube) इत्यस्य उपयोगं करोति । सीआरटी अथवा सीआरटी टीवी दूरदर्शनम् इति उच्यते ये कैथोड-किरण-नलिकां, अथवा गति-दर्शकानां उपयोगेन चित्राणि प्रसारयन्ति । २० शताब्द्यां अस्याः शताब्द्याः शून्यवर्षपर्यन्तं निर्मितस्य प्रौद्योगिक्याः प्रारम्भिकसंस्करणेषु अपि एतादृशः विवरणः प्रयुक्तः ।
रुचिकरम्! सामान्यजनेषु सामान्यसङ्गतिकारणात् सीआरटीटीवी “पुराणम्” अथवा “वर्गः” इति उच्यते ।
यन्त्र एवं संचालन का सिद्धान्त
गतिदर्शकानां यन्त्रं सरलतया व्याख्यातुं शक्यते : नलिके अनेके अन्तः निर्मिताः बन्दूकाः सन्ति, येषां वर्णः मुख्यवर्णयोजनायाः (लालः, हरितः, नीलः) अनुरूपः भवति इलेक्ट्रॉनपुञ्जस्य कार्यकाले बन्दूकाः फॉस्फोरस-आच्छादितस्य पटलस्य “शूटं” कुर्वन्ति, येन कान्तिः भवति । प्रकाशः एव व्यक्तिगतबिन्दुभ्यः बिम्बं निर्माति ।
तथ्य! सीआरटी इति दूरदर्शनस्य प्राचीनतमः प्रकारः अस्ति । २०२२ तमस्य वर्षस्य अवधिपर्यन्तं अधिकांशनिर्मातारः एतादृशानि उपकरणानि न उत्पादयन्ति तथापि स्वामि-विक्रेतृभ्यः प्रारम्भिकानि मॉडलानि प्राप्यन्ते ।
सीआरटी के पक्ष एवं विपक्ष
पुरातनटीवीषु स्वलाभाः सन्ति- १.
- विभिन्न कार्यात्मक प्रतिमानों की एक विस्तृत श्रृंखला।
- उपकरणानां कृते लघुमूल्यानि।
- पर्याप्त विश्वसनीय, समय-परीक्षित कार्य प्रौद्योगिकी।
- लघुपर्देषु अपि न्यूनविकृतवर्णप्रजननं उच्चगुणवत्तायुक्तानि चित्राणि च।
- दीर्घसेवाजीवनम् (केचन मॉडल् १५-२५ वर्षाणि कार्यं कर्तुं समर्थाः भवन्ति)।
तत्र अपि दोषाः सन्ति- १.
- तकनीकी स्क्रीन आकार सीमा (लगभग 38 इंच)।
- उच्च आयाम, टीवी के आकार एवं वजन सहित।
- ज्यामितीय विकृतियों की उपस्थिति, “ज्वाला”, फोकसिंग के साथ समस्याएं।
- आधुनिकप्रौद्योगिक्याः पृष्ठतः महत्त्वपूर्णः विलम्बः सीमितकार्यक्षमता, नवीनतमयन्त्रैः सह उच्चगुणवत्तायुक्तकार्यस्य असम्भवता च अस्ति ।
अवधानम्! दृष्टिस्य कृते CRT टीवी-इत्येतत् सर्वाधिकं खतरनाकं मन्यते: 100 Hertz इत्यस्मात् न्यूनेन फ्रेम रिफ्रेश-दरेन नेत्राणि शीघ्रं क्लान्ताः भवन्ति, अतिकार्यं भवति, शिरोवेदना च भवितुम् अर्हति
रेट्रोगेमिंग् कृते CRT TV सर्वोत्तमः समाधानः किमर्थम् अस्ति: https://youtu.be/BIudE0uvy9A
किनेस्कोप टीवी कैसे चुनें
उत्तमं किनेस्कोप् टीवी चयनं कर्तुं भवन्तः मुख्यलक्षणेषु ध्यानं दातव्यम् :
- अनुमानित स्क्रीन आकार . यन्त्रस्य तिर्यक् चयनं कुर्वन् भवन्तः निर्णयं कुर्वन्तु यत् एतत् कस्मिन् कक्षे स्थापितं भविष्यति । लघुकक्ष्याणां कृते लघुटीवी उपयुक्ताः सन्ति, विस्तृतानां दीर्घाणां च कृते भवन्तः बृहत्तरं पटलं ग्रहीतव्यम्।
- प्रयुक्ता प्रौद्योगिकी . मूलतः किनेस्कोप् प्रौद्योगिक्याः फ्रेम फ्लिकर रेट् ५० तथा १०० हर्ट्ज भवति । आरामदायकं दीर्घकालीनदर्शनाय उच्च-आवृत्ति-यन्त्राणां चयनं श्रेयस्करम् ।
- स्क्रीन प्रारूप . 4:3 तथा 16:9 स्क्रीन आवंटित करें। प्रथमं क्लासिकचैनेल्-मध्ये टीवी-प्रदर्शनानि द्रष्टुं उपयुक्तम् अस्ति – एतत् एव प्रारूपं यत् एतादृशस्य अभिलेखस्य अस्ति । डिस्कतः वा कैसेट् तः वा विडियो द्रष्टुं भवद्भिः विस्तृतपर्दे टीवी क्रेतव्यम् ।
- वक्ता प्रकार . मोनो तथा स्टीरियो ध्वनि प्लेबैक सह यन्त्राणि सन्ति । यदि रिकार्डिङ्ग स्रोतः महत्त्वं नास्ति तर्हि मोनो ध्वनियुक्तं यन्त्रं कार्यं करिष्यति । स्टीरियो स्पीकर्स् ध्वनिस्य दिशां अधिकतया बोधयन्ति । भवद्भिः स्पीकरस्य मॉडल् गुणवत्ता च प्रति अपि ध्यानं दातव्यम् : संचालनस्य समये अतिरिक्तः कोलाहलः अनिष्टः भवति ।
- अतिरिक्तयन्त्राणां कार्यक्रमानां च उपलब्धता . मानक-आधुनिक-माडल-विशेषताभिः सह पुरातन-टीवी-उन्नयनं कर्तुं शक्यते ।
- बाह्य उपकरणानां कृते संयोजकानाम् उपस्थितिः संख्या वा . यदि भवान् अतिरिक्तयन्त्राणि संयोजयितुं योजनां करोति तर्हि भवान् समुचितसंयोजकयुक्तानि टीवी चिन्वतु ।
- बाह्यपटले नियन्त्रणबटनस्य अस्तित्वम् . टीवी मूलभूतबटनद्वयेन, दूरनियन्त्रणस्य सम्पूर्णसमूहेन च सुसज्जितं कर्तुं शक्यते । उत्तरविकल्पः यन्त्रं अधिकं बोझिलं करोति ।
किनेस्कोप् टीवी क्रेतुं कियत् व्ययः भवति तथा च केषां परिस्थितीनां परिस्थितीनां च कृते
आधुनिककाले किनेस्कोप् टीवी व्यावहारिकरूपेण प्रासंगिकं नास्ति । नैतिक-अप्रचलिततायाः अतिरिक्तं ते नेत्र-स्वास्थ्यस्य कृते अत्यन्तं हानिकारकस्य स्थितिं प्राप्तवन्तः, दीर्घकालीन-दर्शनाय न उपयुक्ताः तथापि एतादृशं यन्त्रं क्रयणयोग्यं भवति यदि : १.
- क्रयणार्थं बजटं मूलतः जैविकं भवति . पुरातनं उपकरणं आधुनिकमाडलानाम् अपेक्षया सस्तो भवति, यदि मूल्यं विक्रेत्रा अतिमूल्यं न भवति।
- टीवी गौणयन्त्रं भविष्यति : उदाहरणार्थं, यदि स्वामिनः अन्यस्य कक्षस्य कृते द्वितीयं टीवी क्रेतुं इच्छन्ति वा मुख्यस्य वा दुर्बलस्य वा संकेतस्य भङ्गस्य सन्दर्भे बैकअपविकल्पः अस्ति (उदाहरणार्थं, अन्तर्जालः नास्ति)।
- दीर्घकालीनदर्शनस्य योजना न भवति : दूरदर्शनस्य प्रासंगिकता नष्टा अस्ति, कार्यक्रमाः न्यूनाधिकाः नियमितदर्शकान् सङ्गृह्णन्ति।
- उपकरणानि अस्थायी मनोरञ्जनाय वा बहिः नगरीयस्थित्यर्थं क्रियन्ते : एकस्य देशगृहस्य कृते, ग्रीष्मकालीनपाकशालायाः कृते, पूर्णमरम्मतपर्यन्तं दर्शनं गृहस्य संगठनं च।
रुचिकरम्! विशिष्टक्रियाकलापानाम् कृते काइनेस्कोप्स् क्रीताः भवन्ति: अलौहधातुस्य निष्कर्षणं, तदनन्तरं पुनर्विक्रयणं, दुर्लभानि स्पेयर पार्ट्स् प्राप्तुं।
एतादृशस्य टीवी-कृते किं मूल्यं दातुं योग्यम् इति सटीकं नामकरणं कठिनम्। परन्तु क्रयणकाले एतादृशानां उपकरणानां नैतिकता, तान्त्रिका च अप्रासंगिकतां स्मर्तव्यम् । आधुनिकटीवीनां तुलने किनेस्कोपस्य मूल्यं कतिपयेषु गुणेषु न्यूनं भवेत्, कतिपयेषु सहस्रेषु रूबलेषु । पुनर्क्रयणकाले भवद्भिः अतिदेयम् न कर्तव्यम्: अतिमूल्यं मूल्यं यन्त्रस्य गुणवत्तायाः संचालनस्य च सङ्गतिं न करिष्यति । पुरातन CRT TV फलकेषु किं उपयोगी भवति : https://youtu.be/Eg-tx_uE3Pg
सामान्य सीआरटी टीवी समस्याएँ
प्रायः, किनेस्कोप् टीवी-स्वामिनः एतादृशानां भङ्गानाम् सामनां कुर्वन्ति यथा –
- विद्युत्व्यवस्थायाः अस्थिरता : ऊर्जा-उपभोगस्य समस्याः, अतिव्ययः।
- प्रकरणस्य यन्त्रस्य च भागानां तीव्रः अतितापनम्।
- भागों का दृश्यमान क्षति : कालिख का निर्माण, कार्य पदार्थों का रिसाव।
- संकेत गुणवत्ता समस्याएँ।
- कतिपयजालपुटेषु संयोजितुं असमर्थता।
- अनैच्छिकं चालू-निष्क्रियीकरणं, स्वतन्त्रतया गुणानाम् नियन्त्रणं कर्तुं असमर्थता।
समस्याओं के कारण एवं उपाय
प्रत्येकं प्रकारस्य दोषस्य विशेषपद्धतिः आवश्यकी भवति । शक्तिसमस्यायाः अथवा विद्युत्धातु-लीकेजस्य सन्दर्भे संधारित्राणां
प्रतिस्थापनं अवश्यं करणीयम्: तेषां जीवनं सीमितं भवति ।
महत्वपूर्णः! विद्युत्धातुभिः संधारित्रैः च सह कार्यं कुर्वन् सुरक्षासावधानतानां अनुसरणं कुर्वन्तु अथवा विशेषज्ञेन सह सम्पर्कं कुर्वन्तु। शक्तिव्यवस्थायाः तत्त्वानि विस्फोटकाः भवन्ति ।
उपकरणेषु अधिकांशसमस्याः अतितापनस्य कारणेन भवन्ति । सम्पूर्णं तन्त्रं तस्य व्यक्तिगतभागं च प्रभावितं करोति । निरन्तरकार्यस्य समये इन्सुलेशन, एलईडी, संधारित्रयोः उपरि प्रबलः भारः भवति । यदि मुख्यघटकाः अतितप्ताः भवन्ति तर्हि टीवी विशेषताध्वनिना निष्क्रियं कृत्वा शीतलीकरणानन्तरं पुनः कार्यं आरभुं शक्नोति। अतितापनं अन्येषां भागानां क्षतिं च न कर्तुं नियमितरूपेण केसस्य रजः शोधनं करणीयम् । रजः सम्पर्कनिमीलनस्य फलानां स्थिरतायाः च विघ्नस्य कारणम् अस्ति । यत्र टीवी अस्ति तस्मिन् स्थाने आर्द्रतायाः अभावः अपि भवद्भिः निरीक्षितुं आवश्यकम्। यदि
चित्रगुणवत्ता वा संकेतबलं वा दुःखं प्राप्नोति, एंटीना वा केबलद्वारा वा संचरणसम्बद्धे कारणं अन्वेष्टव्यम् । CRT टीवी-इत्यस्य परवर्ती-माडल-कृते भवान् विशेष-कार्यक्रम-स्थापनं कर्तुं शक्नोति ये संकेत-स्तरं सुधरयन्ति ।
महत्वपूर्णः! यदि सीआरटी टीवी-सञ्चालने विकाराः लक्षिताः भवन्ति तर्हि न केवलं मुख्य-उपकरणानाम्, अपितु सहायक-उपकरणानाम् अपि निदानं करणीयम् नियन्त्रणपटलस्य नियमितरूपेण स्वच्छतां कर्तुं, बैटरी परिवर्तयितुं, केबलानाम् अखण्डतां परीक्षितुं अन्यप्रणालीषु कार्यक्रमैः सह संयोजितुं आवश्यकम् अस्ति ।
सम्यक् कौशलस्य अभावे मरम्मतस्य समस्यां परिहरितुं स्वामिना सह सम्पर्कं कर्तुं शक्यते ।
